گفت‌وگو از: حسین تقی پور

برگزیده شدن مجله فارسی‌زبان پژوهشنامه علم‌سنجی برای نمایه‌سازی در پایگاه استنادی بین‌المللی اسکوپوس بهانه‌ای شد تا به گفتگو با دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی، سردبیر محترم این مجله بپردازیم.

اجازه بدهید قبل از شروع گفتگو دستاورد علمی ارزشمند جنابعالی و همکاران محترمتان را برای پذیرش نمایه‌سازی نشریه علمی «پژوهشنامه علم‌سنجی» در پایگاه استنادی بین‌المللی اسکوپوس تبریک عرض کنم. این موفقیت علاوه بر افزایش مرجعیت علمی دانشگاه، فرصت‌های جدیدی نیز برای همکاری‌های بین‌المللی و تبادل دانش با مراکز علمی معتبر جهان به وجود خواهد آورد. با توجه به اینکه در حوزه علوم انسانی رقابت بسیار دشوار هم بوده بفرمایید برای رسیدن به این مرحله چه اقداماتی صورت گرفته است؟

همان‌طور که اشاره فرمودید، هم برای مجلات حوزه علوم انسانی رقابت دشوار است و هم کار مجلات فارسی‌زبان دشوارتر. باوجوداین، با همه محدودیت‌ها و دشواری‌های پیش روی یک مجله فارسی‌زبان در حوزه علوم انسانی برای پیوستن به نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی، همسو کردن استانداردهای مجله با استاندارهای مجلات بین‌المللی است. در این راه، اقداماتی همچون ارتقاء ساختاری مقالات،‌ استانداردسازی ساختاری مجله، تلاش برای افزایش مشاهده‌پذیری مجله، تلاش برای انجام داوری‌های دقیق و ارتقاء کیفیت مقالات، از مهم‌ترین اقداماتی است که توسط مجله پژوهشنامه علم‌سنجی صورت پذیرفت و شانس پذیرش این مجله فارسی‌زبان برای دریافت پذیرش از نمایه‌های استنادی اسکوپوس را افزایش داد.

 

به نظرتان برای تحقق اهداف علمی دانشگاه شاهد در عرصه‌های بین‌المللی، توجه به این بخش از عملکرد نشریات در نمایه‌سازی در پایگاه‌های بین‌المللی چقدر ضروری و مهم است؟

امروزه مجلات علمی معتبر بین‌المللی از مهم‌ترین مؤلفه‌های ارزیابی دانشگاه‌ها و محیط‌های آکادمیک به شمار می‌روند و به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مصادیق حرکت به‌سوی بین‌المللی سازی محسوب می‌شوند. به عبارتی، حضور یک مجله علمی بین‌المللی در یک دانشگاه به آن معناست که دانشگاه در حوزه موضوعی مرتبط با مجله در عرصه‌های بین‌المللی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. یک مجله علمی در یک دانشگاه یکی از مهم‌ترین شاخص‌هایی است که می‌تواند به آن دانشگاه در حوزه موضوعی یادشده در عرصه‌های ملی و بین‌المللی مرجعیت علمی ببخشد و نگاه‌های بین‌المللی را به آن دانشگاه معطوف کند. یکی از اصلی‌ترین دلایلی که باعث می‌شود پیوستن به نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی نظیر اسکوپوس از اهداف غایی همه مجلات علمی محسوب می‌شود،‌ همین است. نظر به اهمیت این موضوع،‌ حتی بسیاری از دانشگاه‌ها برای قرارگیری در این جایگاه، با برنامه‌ریزی‌های درازمدت و صرف هزینه‌های بسیار، شانس خود را در این زمینه محک می‌زنند.

 

آیا با نمایه شدن نشریه در اسکوپوس، به دنبال جذب پژوهشگران بین‌المللی و افزایش مشارکت آن‌ها هستید؟

طبیعتاً وقتی یک مجله در اسکوپوس نمایه می‌شود،‌ توجه پژوهشگران بسیاری را در عرصه‌های بین‌المللی به خود جلب می‌کند. به همان صورتی که مجلات برای افزایش اعتبار علمی خود،‌ به دنبال نمایه‌سازی در نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی هستند،‌ پژوهشگران نیز به‌منظور ارتقاء جایگاه خود همواره درصدد انتشار مقالات خود در مجلاتی هستند که با حضور در نمایه‌هایی نظیر اسکوپوس اعتبارشان مورد تائید بین‌المللی قرارگرفته است. لذا خودبه‌خود سهم مشارکت پژوهشگران تراز اول در نشریه افزایش می‌یابد و به دنبال آن،‌ امکان دریافت و انتشار مقالات باکیفیت‌تر و متعاقب آن تأثیرگذاری بیشتر بر جامعه بین‌المللی برای مجله فراهم می‌شود. تأثیرگذاری بیشتر نیز خود باعث افزایش مشاهده‌پذیری و جلب مشارکت و توجه جامعه بین‌المللی به مجله می‌شود؛ بنابراین، ملاحظه می‌شود که حضور یک نشریه در اسکوپوس هم‌افزایی زیادی ایجاد می‌کند و از بعد جذب پژوهشگران بین‌المللی و افزایش مشارکت آن‌ها نیز منافع فراوانی را نصیب مجله و دانشگاه می‌کند.

لطفاً از تجربیات خود بگویید و اینکه چه مهارت‌هایی برای موفقیت در نقش سردبیر یک نشریه دانشگاهی ضروری است؟

محوری‌ترین نقش برای موفقیت یک مجله علمی بر عهده سردبیر آن مجله است. درواقع،‌ این سردبیر است که سکان علمی مجله را عهده‌دار است و با برنامه‌ریزی‌ها، تلاش‌ها و اقدامات مؤثر خود می‌تواند امکانات موجود را در مسیری هدایت کند که درنهایت به موفقیت مجله منتهی شود. با وجود ویژگی‌های متعددی که می‌توان در خصوص یک سردبیر موفق برشمرد، من موارد زیر را برای پیوستن مجله به نمایه‌های استنادی معتبری همچون اسکوپوس، کلیدی‌تر و حائز اهمیت‌تر می‌دانم:

• دارا بودن دانش لازم در زمینه استانداردهای بین‌المللی نشر مجلات: شاید نیازی به ذکر این مطلب نباشد که برای اقدام مؤثر در هر زمینه‌ای، داشتن دانش لازم و کافی در آن زمینه از ضروریات به شمار می‌رود. باوجوداین، این دانش برای سردبیران مجلات علمی که با ابعاد متنوع علمی، ساختاری و انتشاراتی سروکار دارند از اهمیت بسیار بالاتری برخوردار است. امروزه صرفاً دانش مرتبط با حوزه موضوعی مجله برای یک سردبیر کافی نیست و سردبیر باید علاوه بر دارا بودن دانش تخصصی سطح بالا، از مسائل و ابعاد استانداردهای بین‌المللی نشر مجلات نیز آگاه باشد تا بتواند در زمینه استانداردسازی مجله تحت سردبیری خود موفق باشد.
• سخت‌کوشی و صرف وقت و دقت زیاد برای ارتقاء مجله: حتی اگر سردبیر از دانش و آگاهی کافی در زمینه سردبیری و استانداردهای نشر نیز برخوردار باشد، بازهم کسب موفقیت مجله بدون صرف وقت و انرژی زیاد امکان‌پذیر نیست. سردبیر شخصی است که بیش از همه ذی‌نفعان باید روی مجله وقت بگذارد. از نخستین مرحله که مقاله به مجله ارسال می‌شود تا آخرین مرحله که مقاله پذیرش و منتشر می‌شود، نباید از نگاه سردبیر بیرون بماند. پیداست که رسیدگی به این حجم از مسئولیت علمی در یک مجله، نیازمند سخت‌کوشی و صرف وقت و انرژی فراوان در طول شبانه‌روز است و چه‌بسا سردبیران موفق، حتی تا پاسی از شب بر روی مجلات خود کار می‌کنند.
• دارا بودن وجهه بین‌المللی در حوزه تخصصی مجله: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سردبیر که می‌تواند بر ارتقاء جایگاه و اعتبار مجله تأثیر مستقیم داشته باشد، بین‌المللی بودن وجهه سردبیر در حوزه تخصصی مجله است. یک سردبیر دارای وجهه بین‌المللی، نه‌تنها قادر است از افراد سرشناس و صاحب‌نام حوزه تخصصی خود برای حضور در جمع اعضای هیئت تحریریه دعوت به عمل آورد، بلکه در جلب مشارکت هم‌قطاران برای انجام داوری‌های علمی منصفانه و به‌موقع نیز مؤثرتر عمل می‌کند. از همین رو است که مجلات تخصصی مهم بین‌المللی از افراد صاحب‌نام و سرشناس به‌عنوان سردبیر مجله بهره می‌برند. بدیهی است که این مؤلفه مهم موردتوجه نمایه‌های استنادی معتبر همچون اسکوپوس نیز قرار دارد و در نگاه آن‌ها به مجله اعتبار می‌بخشد.

 

بنده شاهد بوده‌ام که دقت مضاعفی صرف ارتقای کیفیت مقالات و استانداردسازی بین‌المللی مقالات و انتشار آن در سامانه نشریه می‌کنید که خب امروز نتیجه آن را شاهد هستیم. توصیه جنابعالی به سردبیران نشریات دیگر چیست؟ چه راهکارهایی باید در پیش بگیرند که بتوانند موفقیت شما را به دست بیاورند.

ارتقاء مجله نیازمند دارا بودن دانش و آگاهی در این زمینه و همچنین صرف وقت و انرژی لازم، دقت و البته صبر و حوصله است. سردبیر هنگامی‌که نظرات داوران و همچنین متن مقاله را مطالعه می‌کند،‌ باید در آن عمیق شود و حتی نکات ریز مطرح‌شده در متن از دید وی پنهان نماند. مسلم است که این کار با صرف وقت، انرژی،‌ دقت و صبر و حوصله زیاد امکان‌پذیر است. از طرفی، دانش و آگاهی در زمینه تخصصی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که می‌تواند وی را در فهم بهتر مطالب و تشخیص نظرات داوران همتا در خصوص مقاله بهتر رهنمون کند. علاوه بر این، دانش فنی و علم‌سنجی وی در خصوص استانداردهای نشر بین‌المللی نیز همان‌طور که اشاره شد باعث می‌شود سردبیر بداند برای بین‌المللی شدن مجله باید چه مواردی را مدنظر قرار دهد. اگرچه سخت‌کوشی و صرف وقت و انرژی امری ذاتی است و به مسئولیت‌پذیری سردبیر بازمی‌گردد و دانش تخصصی در حوزه موضوعی مجله نیز به جایگاه و تأثیرگذاری علمی و کیفیت آثار منتشرشده سردبیر بازمی‌گردد،‌ اما دانش فنی و علم‌سنجی وی در خصوص استانداردهای بین‌المللی نشر امری است که نیاز به مطالعه و آموزش دارد. چه بسیاری سردبیرانی که با وجود برجستگی علمی در حوزه تخصصی خود و برخورداری از ویژگی سخت‌کوشی،‌ برای توانمندسازی خود در زمینه استانداردهای فنی و علم‌سنجی نشر بین‌المللی در کارگاه‌های آموزشی مربوطه شرکت می‌کنند و دانش خود را در این زمینه اعتلا می‌بخشند؛ بنابراین، سردبیران باید برای ارتقای دانش خود در زمینه استانداردسازی مقالات و مجله تحت سردبیری خود، دانش خود را در این زمینه نیز افزایش دهند و ضمن مطالعه منابع مفید در این حوزه، در برنامه‌های آموزشی کوتاه‌مدت و بلندمدت مرتبط شرکت کنند.

 

به‌عنوان سردبیر، چه توصیه‌ای برای پژوهشگرانی دارید که قصد ارسال مقاله به نشریه شما را دارند؟

به پژوهشگرانی که قصد ارسال مقاله به نشریه پژوهشنامه علم‌سنجی را دارند در وهله اول توصیه می‌کنم که به محورهای موضوعی مجله توجه کنند و در صورت وجود ارتباط موضوعی بین مقاله با محورهای مجله، آن را ارسال کنند. در وهله دوم، توصیه می‌کنم راهنمای نویسندگان مجله را به‌دقت مطالعه کنند و مقاله را به‌طور دقیق مطابق ساختار مورداشاره در راهنمای نویسندگان مجله تنظیم کنند. ازآنجا‌که مجله پیش از قرار دادن مقالات در فرایند داوری، مقالات را از این دو منظر مورد ارزیابی اولیه و ساختاری قرار می‌دهد، ازاین‌رو توجه به این دو نکته از اهمیت بالایی برخوردار است و کار نویسندگان را سرعت می‌بخشد. به‌عنوان یک پیشنهاد عملی، به نویسندگان محترم توصیه می‌کنم علاوه بر مطالعه راهنمای نویسندگان، در مواردی که ابهام دارند به مقالات آخرین شماره مجله مراجعه کنند و به‌صورت عملی با ساختار مقالات و شیوه استناددهی مقالات منتشرشده مجله آشنا شوند.

 

چه معیارهایی برای انتخاب مقالات در مجله شما در نظر گرفته می‌شود؟

گذشته از لزوم رعایت راهنمای نویسندگان و مسائل ساختاری مقالات که پیش‌تر مورداشاره قرار گرفت،‌ به لحاظ محتوایی مقالات مورد ارزیابی‌های دقیق چند داور متخصص قرار می‌گیرد. پیش از هر چیز موضوع مقاله باید در دامنه موضوعی مجله که بر روی وب‌گاه مجله قابل‌مشاهده است بگنجد. علاوه بر این، مقاله باید یک مقاله پژوهشی اصیل باشد و درنهایت به تائید داوران مجله برسد.

 

نشریات دانشگاهی نقش بسیار مهمی در پیشبرد علم و دانش دارند. چه عواملی باعث می‌شود یک نشریه دانشگاهی در میان جامعه علمی به رسمیت شناخته شود؟

نشریه علمی اصلی‌ترین کانال انتقال اطلاعات و دانش تخصصی در جامعه دانشگاهی محسوب می‌شود. اساساً نشریات رودخانه‌هایی جاری هستند که اطلاعات و دانش در آن روان است و علاوه بر اینکه پژوهشگران و کلیه مخاطبان می‌توانند از آن سیراب شوند، بر محیط علمی نیز تأثیر می‌گذارند. نشریات علمی مهم‌ترین کانال‌های ارتباط علمی به شمار می‌روند و بدون وجود نشریات علمی، نمی‌تواند پژوهش و تعامل علمی را متصور بود. برای انجام یک پژوهش،‌ نخستین گامی که یک پژوهشگر باید بردارد، مراجعه به مجلات علمی معتبر و آگاهی از پیشینه‌های مطالعاتی مربوطه است. در این میان، ازآنجایی‌که نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی نظیر اسکوپوس مجلات علمی را بر اساس یک فرایند علمی مورد ارزیابی قرار می‌دهند و انتخاب و نمایه‌سازی می‌کنند، لذا کار پژوهشگران را آسان کرده‌اند و پژوهشگران را به‌سوی خود فرامی‌خوانند. به عبارتی،‌ بجای اینکه پژوهشگران رأساً به تک‌تک مجلات مراجعه کنند، از اعتبار مجله موردنظر اطمینان یابند و آن را مورد جستجو و بررسی قرار دهند، با مراجعه به نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی نظیر اسکوپوس، نه‌تنها یک مجله را بلکه مجموعه‌ای از مجلات علمی حوزه تخصصی خود که پیش‌تر از اعتبار آن نیز توسط اسکوپوس اطمینان حاصل‌شده است مورد جستجو قرار می‌دهند. بنابراین، علاوه بر اهمیت نشریات دانشگاهی در محیط علمی و پیشبرد علم و دانش، حضور آن‌ها در نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی به لحاظ نقشی که در مشاهده‌پذیری و متعاقب آن تأثیرگذاری مجلات ایفا می‌کند از اهمیت بالایی برخوردار است.

 

چه فرآیندی برای بررسی و پذیرش مقالات در نشریه پژوهشنامه علم‌سنجی وجود دارد؟

فرایند بررسی و پذیرش مقالات در مجله پژوهشنامه علم‌سنجی را می‌توان به‌صورت زیر خلاصه کرد:

• مقالات ارسالی توسط نویسندگان محترم ابتدا توسط سردبیر نشریه موردبررسی قرار می‌گیرد.
• در صورت رعایت راهنمای نویسندگان مجله، مقاله برای مشابهت یابی ارسال می‌شود. (سامانه همانندجوو سایر پایگاه‌های معتبر مشابهت یابی).
• در صورت تائید مقاله توسط سردبیر، با توجه به نتیجه مشابهت یابی، مقاله برای داوری به 2 الی 3 داور و در صورت نیاز به تعداد بیشتری داور ارسال می‌شود.
• پس از ارسال مقاله به داوری نتیجه اولیه به نویسندگان اعلام شود. (بازنگری جزئی، کلی یا رد)
• نویسندگانی که مقالات آن‌ها بایستی موردبازنگری قرار گیرد، بایستی در مهلت تعیین‌شده اصلاحات لازم را انجام داده و نسخه بازنگری شده مقاله را ارسال نمایند.
• نسخه بازنگری شده برای ارزیابی مجدد به داور تطبیقی ارسال می‌شود.
• در صورت تائید اصلاحات از سوی داور تطبیقی، مطابق مقررات مجله پذیرش اولیه برای نویسندگان صادر می‌شود.
• به‌محض پذیرش، نسخه زودآیند مقاله حداکثر ظرف مدت ۲ روز به‌صورت آنلاین در دسترس قرار می‌گیرد.
• در مرحله بعد، مقالات پذیرفته‌شده دسته‌بندی و در شماره بهار و تابستان یا پاییز و زمستان قرار داده می‌شود.
• مقاله در فرایند ویراستاری علمی و ادبی قرار می‌گیرد.
• پس از ویراستاری، فایل‌ها برای صفحه‌آرایی ارسال می‌شوند.
• مقاله منتشر می‌شود.

گفتنی است که در تمامی مراحل یادشده،‌ سردبیر مجله نقش پررنگ و مستقیم دارد و مقاله با تائید نهایی سردبیر به مرحله بعد وارد می‌شود. همچنین، در باره انتخاب و نهایی کردن مقالات و سایر مراحل لازم، از نظرات و دیدگاه‌های اعضای محترم هیئت تحریریه مجله استفاده می‌شود. خلاصه فرایندهای دریافت و پذیرش مقاله در مجله پژوهشنامه علم‌سنجی در فلوچارت زیر قابل‌مشاهده است:

 

مهم‌ترین چالش‌هایی که نشریات دانشگاهی با آن مواجه هستند، چیست؟

مهم‌ترین چالشی که نشریات دانشگاهی ایران با آن مواجه هستند، نبود سازوکار قانونی، نظام‌مند و مناسب برای حمایت از نشریات علمی کشور است؛ به‌طوری‌که کار اعضای هیئت‌علمی که به‌عنوان سردبیر، مدیرمسئول یا عضو هیئت تحریریه و حتی داور همتا با نشریات علمی همکاری می‌کنند، بیش از آن‌که در نظام آموزش عالی ایران به‌عنوان یک وظیفه رسمی تعریف‌شده باشد، کاری داوطلبانه محسوب می‌شود و انتظار می‌رود که اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران صرفاً بر اساس شوق و علاقه شخصی و حرفه‌ای خود با مجلات همکاری کنند. به‌عنوان شاهدی بر این مدعا می‌توان به آئین‌نامه استخدامی اعضای هیئت‌علمی اشاره کرد که در آن برای سردبیر،‌ مدیرمسئول و سایر اعضای هیئت‌علمی که با نشریات علمی معتبر همکاری می‌کنند، هیچ کسر موظفی در نظر گرفته نشده است. این بدان معناست که عضو هیئت‌علمی باید تمام وظایف آموزشی و پژوهشی خود که در نظام آموزش عالی برای وی تعریف‌شده است را به‌صورت تمام و کمال به انجام برساند و در کنار آن بدون هیچ‌گونه حمایت مادی و معنوی، ساعت‌های زیادی از روز و شب خود را به امور مجله اختصاص دهد. به‌عنوان شاهدی دیگر بر این مدعا،‌ می‌توان به آئین‌نامه ارتقاء اعضای هیئت‌علمی اشاره کرد که در آن نیز به‌جز امتیاز اجرایی ناچیزی که در ماده ۴ ارتقاء به این موضوع اختصاص‌یافته است، هیچ امتیاز دیگری برای اعضای هیئت‌علمی دست‌اندرکار مجلات پیش‌بینی‌نشده است. روشن است ازآنجا‌که اکثر قریب به‌اتفاق اعضای هیئت‌علمی،‌ به دلیل دارا بودن امتیاز اجرایی مازاد، نیازی به دریافت امتیاز اجرایی از بند سردبیری یا مدیرمسئولی ندارند، عملاً امتیازی حائز اهمیت برای ارتقاء محسوب نمی‌شود حتی اگر دستورالعمل پایه تشویقی اعضای هیئت‌علمی وزارت علوم را نیز در نظر بگیریم، بازهم باید اشاره شود که آن نیز تنها برای مجلات موفقی که توانسته‌اند پس از گذار از مسیرهای دشوار به نمایه‌های استنادی مهم بین‌المللی نظیر اسکوپوس و WoS راه یابند، امتیازاتی را نظر گرفته است و بازهم برای اعضای هیئت‌علمی دست‌اندرکار مجلاتی که سال‌ها در این راه تلاش می‌کنند،‌ هیچ حق و امتیازی را در نظر نگرفته است. این واقعیت‌ها و شواهد دیگری ازاین‌دست که در این مقال نمی‌گنجد نشان می‌دهد که هنوز مجله به‌عنوان یک سازمان علمی، در نظام آموزش عالی کشور از جایگاه مشخص و تعریف‌شده‌ای برخوردار نشده است و متعاقب آن ارکان مجلات از قبیل سردبیر، مدیرمسئول، اعضای هیئت تحریریه و … نیز در نمودار سازمانی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی کشور، فاقد جایگاه و پست سازمانی رسمی هستند. این در حالی است که از یک‌سو برای پیشبرد امور یک مجله موفق، سردبیر باید به‌طور متوسط روزانه حداقل ۵ ساعت از وقت ارزشمند خود را صرف امور مجله کند و از سویی دیگر، آئین‌نامه‌های بالادستی نظام آموزش عالی کشور به‌صورت رسمی چنین اجازه‌ای را به دانشگاه‌ها نمی‌دهد که بخش‌هایی از وظایف اعضای هیئت‌علمی را به امور مجله اختصاص دهند.

چالش دیگر مجلات علمی در کشور که البته آن نیز تحت تأثیر مورد اول بروز پیدا می‌کند،‌ نبود امکان تفکیک فعالیت‌های علمی و انتشاراتی مجلات از یکدیگر است. چنین محدودیتی باعث شده است عملاً سردبیر با همه امور مربوط به مدیریت مجلات، از امور علمی گرفته تا امور انتشاراتی درگیر باشد. این در حالی است که مجلات بین‌المللی معتبر با چنین چالشی مواجه نیستند. در مجلات علمی معتبر، کارهای مجله به دو قسمت امور علمی و امور نشر تقسیم می‌شود. بخش امور علمی تحت نظارت سردبیر و با همکاری یک یا چند دستیار که توسط سردبیر و تحت شرایطی خاص انتخاب می‌شود به‌پیش می‌رود. به‌این‌ترتیب، مدیریت کلیه امور علمی مقالات از دریافت تا پذیرش در این قسمت بر عهده سردبیر قرار دارد. بخش دوم کار مجلات که به امور نشر می‌پردازد و من همواره از آن به‌عنوان سازمان نشر نام‌برده‌ام، به کار انتشار مقاله و مجله اختصاص دارد. امروزه بیشتر مجلات معتبر بین‌المللی کارهای مربوط به سازمان نشر را به ناشران بخش خصوصی می‌سپارند و به‌این‌ترتیب نظارت و اجرای اموری همچون ویراستاری فنی، ساختاری،‌ صوری،‌ زبانی، استنادی، صفحه‌آرایی، انتشار، توزیع و حتی فروش مقالات و مجلات، از عهده سردبیر خارج و به بخش خصوصی واگذار می‌شود. با تفکیک این دو قسمت از یکدیگر، وقت و انرژی سردبیران مجلات معتبر بین‌المللی بجای صرف وقت در امور انتشاراتی، بیشتر بر روی جنبه‌های علمی و ارتقاء محتوایی و ساختاری مقالات تمرکز می‌کند. باوجوداین دو چالش عمده که مجلات با آن روبرو هستند، باید کار دست‌اندرکاران مجلات را نوعی ایثار علمی به شمار آورد؛ چراکه درنتیجه زحمات مضاعف دست‌اندرکاران، چراغ پژوهش و نشر علمی روشن می‌ماند و در صورت کسب موفقیت در ورود مجله به نمایه‌های معتبر بین‌المللی نظیر اسکوپوس، پرچم مجله و دانشگاه در سطح بین‌المللی به اهتزاز درمی‌آید و نظام آموزش عالی کشور از عواید ارزشمند آن بهره‌مند‌می شود.

 

برنامه شما برای رقابت فزاینده با سایر نشریات علمی چیست؟

حقیقتاً من هیچ‌گاه به رقابت با سایر نشریات علمی فکر نکرده و نمی‌کنم و اساساً در عرصه نشر مجلات علمی، لزومی نیز به نگاه رقابتی نیست. برعکس، من همواره به اثربخشی مجله فکر می‌کنم. منظور از اثربخشی، میزان دستیابی به اهداف تعیین‌شده است. به‌این‌ترتیب، من همواره برای مجله تحت سردبیری خود اهدافی در نظر می‌گیرم و با در پیش گرفتن برنامه‌ای منسجم، تلاش می‌کنم به اهداف تعیین‌شده دست‌یابم. در صورت دستیابی به اهداف موردنظر می‌توانم بگویم مجله دارای اثربخشی بوده است. برای اینکه مجله به اهداف و متعاقب آن به اثربخشی دست یابد نیز چاره‌ای به‌جز ارتقاء مجله و استانداردسازی آن وجود ندارد. استانداردسازی مسیری را برای ورود به عرصه‌های بین‌المللی درروی مجلات علمی باز و راه را برای دستیابی آن‌ها به موفقیت هموار می‌کند.

 

برای بهبود وضعیت نشریات دانشگاهی و ارتقا آن‌ها چه پیشنهاد‌هایی دارید؟

بهبود نشریات دانشگاهی نیازمند تقویت سازوکارهای قانونی در قوانین بالادستی آموزش عالی برای حمایت از مجلات، تعریف جایگاه رسمی مجلات در ساختارهای سازمانی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی و متعاقب آن تفکیک کردن امور علمی و امور انتشاراتی مجلات از یکدیگر،‌ با ملاحظات پیش‌گفته است.

 

برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی برای سردبیران و مدیران مسئول نشریات به‌منظور فراهم ساختن بستر لازم برای ورود به موضوع نمایه‌سازی در پایگاه‌های بین‌المللی چقدر می‌تواند راهگشا باشد؟

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، دست‌اندرکاران مجلات علمی و به‌ویژه سردبیران به‌عنوان مدیران علمی مجلات، بیش از هر چیز نیازمند دانش سردبیری برای اداره مجله خود هستند. به عبارتی، صرف دانش تخصصی در حوزه موضوعی مجله برای موفقیت مجله کافی نیست و سردبیر باید از دانش نشر علمی و علم‌سنجی که زمینه‌سازی ارتقاء و موفقیت مجلات است نیز برخوردار باشد. لذا در این زمینه مطالعه متون مرتبط و همچنین شرکت در کارگاه‌های آموزشی تخصصی مربوط می‌تواند مفید و مؤثر باشد.

 

آیا برنامه‌ای برای برگزاری دوره‌ها یا کارگاه‌هایی به‌منظور آموزش پژوهشگران به فرآیند انتشار مقالات ندارید؟

معمولاً من بنا به درخواست دانشگاه‌ها و مجلات علمی، کارگاه‌هایی را در زمینه بین‌المللی سازی مجلات برگزار کرده‌ام. معمولاً این برنامه‌ها در فواصل زمانی مشخص و در سطوح گوناگون و با توجه به زبان و حوزه موضوعی مجله برگزار می‌شود.

 

آیا از ابزارهای هوش مصنوعی برای بررسی مقالات استفاده می‌کنید؟

استفاده از هوش مصنوعی برای بررسی مقالات با چالش‌های متعددی همراه است. اگرچه برخی از پلتفرم‌های علم باز نظیر ¹⁶Qeios، ¹⁵Orvium،  ¹⁴eLife، ¹³ScienceOpen، ¹²Octopus و ¹⁷F1000Research  استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی را برای مشابهت یابی مقالات توصیه می‌کنند و به کار می‌گیرند،‌ اما هنوز بخش عمده‌ای از ناشران معتبر مجلات دانشگاهی نظیر Elsevier و Springer استفاده از ابزار هوش مصنوعی را برای مقالاتی که هنوز منتشرنشده است جایز و اخلاقی نمی‌دانند. این گروه از ناشران بر این باورند که انتقال ایده مستتر در مقاله‌ای که هنوز منتشرنشده و مالکیت نویسنده بر آن تثبیت نشده است به بانک اطلاعاتی هوش مصنوعی جایز نیست؛ چراکه این امکان وجود دارد که این ایده بدون در نظر گرفتن حقوق پدیدآورنده آن به کاربری دیگر که پرسشی مشابه را از پلتفرم‌های هوش مصنوعی مطرح کرده است منتقل شود. لذا به‌منظور رعایت اخلاق علمی،‌ در مجله پژوهشنامه علم‌سنجی از یک‌سو همچون ناشران بزرگ دانشگاهی عمل می‌شود و کار مشابهت یابی اولیه مقالات صرفاً‌ از طریق سامانه‌های مجاز و تائید شده صورت می‌پذیرد. از سویی دیگر این مجله بر اساس رویکرد پلتفرم‌های علم باز نیز عمل می‌کند و پس از اطمینان از مورد تائید بودن مقاله توسط داوران محترم و در مرحله پیش از صدور پذیرش نهایی، نسبت به انجام مشابهت یابی با استفاده از پلتفرم‌های هوش مصنوعی نیز اقدام می‌کند. ازآنجایی‌که حداکثر ۲ روز پس از صدور پذیرش نهایی، متن کامل مقاله همراه با DOI به‌صورت زودآیند در دسترس قرار می‌گیرد،‌ لذا جنبه اخلاقی و حقوق مالکیت نویسندگان مقاله حفظ می‌شود.

 

چگونه این فناوری به بهبود فرآیند کمک می‌کند؟

 همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد،‌ فناوری هوش مصنوعی درصورتی‌که درست به کار گرفته شود می‌تواند مفید باشد؛ اما استفاده ناصحیح و نابجا از آن،‌ می‌تواند به کار پژوهش خدشه وارد کند. مهم‌ترین نگرانی که هم‌اکنون در خصوص هوش مصنوعی وجود دارد، نحوه حراست از ایده‌ها و مالکیت معنوی مطالب است؛ اما اگر همچون روش مجله پژوهشنامه علم‌سنجی، پس از اتمام کار ارزیابی مقاله و اطمینان از تائید نظرات داوران محترم از این پلتفرم استفاده شود و پس از صدور پذیرش نیز به‌سرعت نسخه زودآیند آن منتشر شود، هم از قابلیت‌های آن در راستای بهبود فرایند ارزیابی مقالات استفاده‌شده است و هم حقوق مالکیت معنوی نویسندگان آن حراست می‌شود.

 

یکی از چالش‌های نشریات علمی کاهش زمان فرآیند داوری و انتشار مقالات است. برای این موضوع چه راهکارهایی پیشنهاد می‌کنید؟

به این منظور، مقاله در مرحله داوری به چند داور ارسال می‌شود و چنانچه در زمان تعیین‌شده حداقل دیدگاه ۳ نفر از داوران دریافت شود، در خصوص گام بعدی مقاله که اعلام پذیرش، رد یا بازنگری به نویسنده است اقدام می‌شود. به‌عنوان اقدامی دیگر، تلاش می‌شود از داوران توانمندی که در ارائه پاسخ به‌موقع متعهد بوده‌اند استفاده شود و ارسال مقاله به آن‌ها در اولویت قرار گیرد.

 

آیا با نشریات یا مؤسسات بین‌المللی هم همکاری دارید؟

بله. به‌عنوان یک وظیفه حرفه‌ای، به‌عنوان عضو هیئت تحریریه با برخی از مجلات علمی معتبر همکاری دارم. علاوه بر این،‌ با وجود مشغله پژوهشی و آموزشی فراوان، کار داوری همتا و انجام داوری به‌موقع را از وظایف حرفه‌ای خود می‌دانم و سعی می‌کنم با انجام داوری‌های علمی به‌موقع،‌ سهم خود را به مجلات علمی و تخصصی ملی و بین‌المللی ایفا کنم. به لحاظ همکاری‌های بین‌المللی،‌ به‌عنوان عضو هیئت مؤسس انجمن بین‌المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی (ILISS) و مسئول بخش ایران (Iran head quarter) با این انجمن بین‌المللی همکاری دارم. این انجمن بین‌المللی در سال ۲۰۱۵ و با همکاری کشورهای کره جنوبی، ژاپن، چین، هندوستان،‌ سنگاپور، مالزی، تایلند، فیلیپین،‌ تایوان، ایالات‌متحده، ویتنام و ایران تأسیس شد و مقر آن در SRM University در کشور هندوستان قرار دارد. شایان‌ذکر است که با توجه به حضور این‌جانب به‌عنوان عضو هیئت‌علمی دانشگاه شاهد در این انجمن، دانشگاه شاهد به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های مؤسس این انجمن محسوب می‌شود و مسئولیت بخش ایران آن در دانشگاه شاهد قرار دارد.

 

آیا به دنبال انتشار مقالات بین‌رشته‌ای هستید یا فقط بر یک حوزه تخصصی تمرکز دارد؟

انتشار مقالات بین‌رشته‌ای به‌عنوان بخشی از وظایف حرفه‌ای و تخصصی هر پژوهشگر محسوب می‌شود. لذا من نیز به‌عنوان یک پژوهشگر علاوه بر تمرکز بر حوزه تخصصی خود، همواره تلاش کرده‌ام در حوزه‌های بین‌رشته‌ای نیز وارد شود. از دیدگاه من، ورود یک پژوهشگر به حوزه‌های بین‌رشته‌ای، می‌تواند به گسترش مرزهای دانش تخصصی منجر شود و زمینه‌های ارتباطات، تعامل، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری علمی را ایجاد کند. علاوه بر این، بر این باورم که حرکت در مسیر بین‌رشته‌ای می‌تواند دیدگاه علمی پژوهشگر را وسعت بخشد و گاهی امکان استفاده از ابزارهای جدیدتر را برای وی فراهم کند.

 

برای آینده پژوهشنامه علم‌سنجی چه برنامه‌هایی دارید؟ آیا قصد دارید حوزه‌های جدیدی را به مجله اضافه کنید؟

مجله پژوهشنامه علم‌سنجی بنا بر اهداف خود، به انتشار مقاله‌ها در محورهای زیرمجموعه علم‌سنجی می‌پردازد. باوجوداین،‌ با گذر زمان به‌تدریج بر دامنه و گستردگی تخصصی این حوزه موضوعی افزوده می‌شود. بدون شک، پژوهشنامه علم‌سنجی نیز همگام با سیر تحولات تخصصی موجود، محورها و دامنه موضوعی خود را روزآمد خواهد کرد. باوجوداین، همواره تلاش مجله پژوهشنامه علم‌سنجی بر آن خواهد بود که همچون گذشته، از انتشار مقالاتی که خارج از دامنه موضوعی مجله است خودداری کند.

 

به نظر شما، آینده مجلات علمی چگونه خواهد بود و بزرگ‌ترین تغییراتی که در آینده نشریات دانشگاهی رخ خواهد داد، چیست؟

به نظر من مجلات علمی نیز از تحولاتی که علم باز (Open Science) در پیش روی جوامع قرار داده است مستثنی نیستند. سیر تحولات علم باز که پدیده‌های علمی گوناگون را تحت تأثیر قرار داده، به‌تدریج در حال تأثیرگذاری بر ساختار مجلات علمی نیز هست. امروزه شمار بیشتری از مجلات علمی از حالت اشتراکی (Subscription) به نوع دسترسی باز (Open access) تغییر مسیر داده‌اند. این تحول به‌نوعی می‌تواند برای نویسندگان ایرانی که قصد دارند مقالات خود را در مجلات معتبر دسترسی باز منتشر کنند یک چالش محسوب می‌شود؛ چراکه پرداخت هزینه‌های ارزی چند هزار دلاری برای پژوهشگران داخلی با درآمدهای ریالی، کاری دشوار است و نظام آموزش عالی کشور باید برای استمرار جایگاه علمی خود،‌ از این نویسندگان حمایت کند. از طرفی، این تحول برای مجلات ایرانی نیز یک چالش محسوب می‌شود، چراکه در صورت اقدام برای انتشار مجله به‌صورت دسترسی باز طلایی،‌ نقره‌ای و برنزی، به دلیل محدودیت‌های انتقال ارز در هنگام دریافت هزینه‌های ارزی انتشار مقالات با چالش مواجه هستند. علاوه بر این دو نکته، موارد متعدد دیگری نیز وجود دارد که آینده نشریات دانشگاهی را به‌ویژه در ایران تحت تأثیر قرار خواهد داد که اشاره به آن بحث را طولانی خواهد کرد و ان‌شاءالله در فرصت‌های بعدی می‌توان به آن‌ها پرداخت.

 

دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی در یک نگاه:

دکتر نوروزی چاکلی استاد گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شاهد و از پیشگامان حوزه علم‌سنجی در ایران و عضو هیئت ممیزه دانشگاه شاهد هستند. نخستین برنامه کارشناسی ارشد علم‌سنجی که از سال ۱۳۹۰ به بعد در دانشگاه‌های معتبر کشور به اجرا درمی‌آید، به همت ایشان تدوین و به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارائه شد. با توجه به دارا بودن تخصص علم‌سنجی و عضویت در کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دکتر نوروزی چاکلی همواره از سهم قابل‌توجهی در توسعه نشریات علمی کشور برخوردار بوده‌اند. همچنین، ایشان  علاوه بر عضویت در هیئت‌مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، با مجامع علمی بین‌المللی نیز همکاری‌های مؤثری داشته‌اند که ازجمله آن‌ها می‌توان به نقش‌آفرینی به‌عنوان عضو هیئت مؤسس انجمن بین‌المللی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی (I-LISS [International Library and Information Science Society]) و نایب رئیس منطقه‌ای ایران (Iran regional Chapter Vice President) در این انجمن بین‌المللی اشاره کرد. به لحاظ نشر علمی، ایشان علاوه بر انتشار بیش از ۱۰۰ عنوان مقاله منتشرشده در مجلات و همایش‌های معتبر ملی و بین‌المللی، چندین عنوان کتاب درسی و دانشگاهی منتشر کرده‌اند که در برنامه‌های درسی رشته/ گرایش‌های علم اطلاعات و دانش شناسی و علم‌سنجی وزارت علوم،‌ تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌عنوان مرجع معرفی‌شده و در دانشگاه‌های معتبر کشور تدریس می‌شود. بعلاوه، ایشان هم‌زمان با مسئولیت‌های علمی و اجرایی مستمر، تاکنون در حوزه تخصصی خود حائز افتخارات و جوایز ملی و بین‌المللی متعدد شده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: کسب عنوان پژوهشگر برتر علوم انسانی کشور در سال 1390، در دوازدهمین جشنوارۀ تجلیل از پژوهشگران و فناوریان برتر کشور، کسب عنوان پژوهشگر برگزیده هفتمین جشنواره بین‌المللی فارابی- 11 بهمن 1393، برنده جایزه بین‌المللی بهترین مقاله سال 2020 کتابداری و علم اطلاعات، در جشنواره بین‌المللی انتخاب مقالات برتر سال 2020 انجمن بین‌المللی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی (I-LISS)، کسب عنوان استاد نمونه و پژوهشگر برتر دانشگاه شاهد در سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۹۰، ۱۳۹۱، ۱۳۹۵، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰، استاد راهنمای چند عنوان پایان‌نامه برگزیده در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی.