• گفتگو از: حسین تقی پور

برای شروع گزارشی از آخرین وضعیت اداره انتشارات در حوزه کتاب و نشریات ارائه بفرمایید و آیا در مقایسه با سال گذشته پیشرفتی داشته‌اید؟

پاسخ شما را با مقدمه‌ای مختصر عرض می‌کنم. با توجه به تأسیس اداره انتشارات در اوایل دهه ۱۳۷۰، می‌توان این اداره را به‌عنوان یک انسان ۳۰ ساله در نظر گرفت. ازآنجاکه برای رشد و ارتقا هر انسانی تلاش و زحمات زیادی رقم می‌خورد، لذا از این منظر، باید یاد و خاطره همه مدیران و همکاران از سال‌های دور تاکنون را گرامی بداریم و جایگاه کنونی اداره انتشارات را مرهون تلاش‌های مستمر آن بزرگواران نیز دانست؛ اما در حوزه نشریات، ۱۲ نشریه به زبان فارسی و ۴ نشریه به زبان انگلیسی در حال فعالیت هستند. با توجه به تلاش دست‌اندرکاران نشریات، غالب نشریات اوضاع روبه‌پیشرفتی دارند و برخی از آن‌ها هم در پایگاه‌های استنادی معتبر داخلی و خارجی نمایه شده‌اند؛ اما تعداد اندکی از نشریات هم اوضاع خوبی ندارند و در ارزیابی کمیسیون نشریات دارای مشکلاتی هستند و امیدواریم که بتوانیم این مشکلات را با همکاری دست‌اندرکاران مرتفع کنیم. در مقایسه با سال‌های گذشته می‌توان پیشرفت نشریات را به سه گروه تقسیم کرد: اول نشریاتی که با رعایت مستمر استانداردهای جهانی مانند انتشار به‌موقع نشریه، انجام فرایند داوری برای پذیرش مقالات، تنوع بین‌المللی در مقالات، نویسندگان، هیئت تحریریه و داوران و رعایت دیگر استانداردهای پایه انتشار، شرایط ثبت‌نام در پایگاه‌های استنادی معتبر جهانی مانند ISI را کسب کرده و منتظر پاسخ پذیرش این پایگاه‌ها هستند؛ همچنین نشریاتی که ظرفیت بالایی برای ورود به این مسیر دارند و با رعایت بعضی از استانداردها، می‌توان در آینده‌ای نزدیک شاهد نمایه‌سازی آن‌ها در این پایگاه‌ها بود. دوم، نشریاتی که دارای ساختار و چارچوب خوبی هستند ولی به دلایل مختلفی مانند ورودی کم مقالات، ازنظر زمان انتشار به‌روز نیستند که تعدادی از آن‌ها با همت ارکان نشریه در سال آینده، این زمان را جبران خواهند کرد. دسته سوم، اندک نشریاتی هستند که در ارزیابی اولیه کمیسیون نشریات ازنظر اهداف و رویکرد نشریه دچار چالش شدند و با توجه به سختگیری‌های این کمیسیون، نتوانستند هنوز از این مرحله عبور کنند. در حوزه کتاب، اول به این نکته اشاره کنم که این انتشارات تاکنون موفق شده  220 عنوان در حوزه‌های فنی و مهندسی، علوم انسانی، علوم پزشکی، علوم کشاورزی و علوم پایه منتشر کند. دو بخش اصلی در حوزه کتاب مطرح است: اول، فرایند چاپ کتاب؛ دوم، فرایند اخذ امتیاز کتاب. بیشتر پرونده‌‌های کتاب مربوط به بخش اخذ امتیاز هستند. امسال تعداد کتاب‌ها در بخش چاپ نسبت به سال گذشته رشد قابل قبولی داشتند. از طرفی در بخش کتاب‌های مطرح‌شده در شورای چاپ و نشر برای اخذ امتیاز و مشارکت در چاپ تا پایان آذرماه 1403 به 60 درصد ظرفیت سال گذشته (حدود 40 عنوان کتاب) رسیدیم و امید داریم تا پایان سال این ظرفیت تکمیل شود.

و به‌طور اجمال از فعالیت‌ها، چالش‌ها و چشم‌انداز حوزه کاری خود بگویید؟

از فعالیت‌های مشترک در حوزه‌های کتاب و نشریات می‌توان به داوری تخصصی محتواهای تولیدشده، ویراستاری ادبی، صفحه‌آرایی، طراحی جلد و انتشار الکترونیکی آن‌ها اشاره کرد. در حوزه کتاب غیر از مراحل مورداشاره، اخذ شابک (شماره استاندارد بین‌المللی کتاب)، مجوزهای فیپا (سازمان اسناد و کتابخانه ملی) و ارشاد (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و چاپ فیزیکی از دیگر مراحل است. از چالش‌های حوزه انتشارات، می‌توان به اشکال در فرایندها، نبود شیوه‌نامه‌های مکتوب در بعضی از فعالیت‌ها و ضعف در تبلیغات اشاره کرد. به نظرم، با یک برنامه‌ریزی خوب با قابلیت عملیاتی بودن و از بُعد روانی، با همدلی بیشتر به این مشکلات می‌توان فائق آمد. در مورد چشم‌انداز حوزه انتشارات، اگر نکته‌ای بخواهم عرض کنم این است که در مسیر ارتقاء کیفیت و افزایش استانداردها در فرایندهای انتشار و دیگری نوآوری در انتشار با استفاده از فناوری‌های نوین در فرآیند انتشار، مانند انتشارات دیجیتال، کتاب‌های الکترونیکی تعاملی، می‌توانیم گام‌های مؤثری برداریم.

در حوزه چاپ کتاب، مسیر برای همه اعضای هیئت‌علمی داخل دانشگاه و با رعایت شرایطی برای اعضای هیئت‌علمی خارج از دانشگاه هموار است؛ حتی شرایطی برای تبدیل پایان‌نامه دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کتاب نیز دیده‌شده است.

معاونت پژوهشی چگونه از انتشارات کتب دانشگاهی و نشریات علمی حمایت می‌کند؟

در حوزه چاپ کتاب، مسیر برای همه اعضای هیئت‌علمی داخل دانشگاه و با رعایت شرایطی برای اعضای هیئت‌علمی خارج از دانشگاه هموار است؛ حتی شرایطی برای تبدیل پایان‌نامه دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کتاب نیز دیده‌شده است. از طرفی دیگر در زمینه تخصیص امتیاز و پایه تشویقی در بخش کتاب به اعضای محترم هیئت‌علمی، شورای چاپ و نشر یک نگاه حمایتی به موضوع موردنظر دارد. حوزه نشریات علمی، شامل مراحل مختلفی ازجمله راه‌اندازی نشریات، انتخاب مدیرمسئولان، سردبیران و دیگر ارکان نشریات می‌شود. ما در این مراحل باید شیوه‌نامه‌های بالادستی وزارت علوم، وزارت بهداشت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را مدنظر قرار دهیم؛ ازاین‌رو انتخاب و حمایت در این بخش محدودتر است. حمایت معنوی معاونت پژوهش و فناوری در این بخش، استقلال بخشیدن به انتخاب یا تغییر مدیرمسئولان و سردبیران در دانشکده‌ها و در ذیل آن گروه علمی مربوطه است و همچنین با توجه به کمبود نیروی انسانی در اداره انتشارات، این اداره در راه‌اندازی نشریات جدید بیشترین همکاری ممکن را داراست. حمایت مادی معاونت هم در بخش پژوهانه، پایه تشویقی، حق‌الجلسات هیئت تحریریه دیده می‌شود.

فرایند چاپ و نشر کتاب در انتشارات چگونه است؟ از انتخاب کتاب تا انتشار آن.

فرایند انتخاب کتاب از طریق سامانه کتاب اداره انتشارات book.shahed.ac.ir صورت می‌پذیرد و عضو هیئت‌علمی محترم پس از ثبت‌نام در این سامانه و بارگذاری فایل اولیه اثر، درخواست کاربر به‌صورت خودکار به پنل معاونت پژوهش و فناوری دانشکده مرتبط ارسال می‌شود. پس از تعیین داوران تخصصی مرتبط توسط دانشکده، اثر موردنظر وارد فرایند داوری شده و بعدازاین مرحله، نتایج داوری از طریق سامانه مذکور به شورای چاپ و نشر ارجاع داده می‌شود. انتخاب کتاب جهت قرارگیری در فرایند چاپ و نشر، توسط شورا طبق نظرات داوری در این مرحله انجام خواهد گرفت. پس ازنظر مساعد شورا و تعیین امتیاز مشارکت در چاپ، اثر ارسالی در فرایندهای قبل از چاپ قرارگرفته و بعد از اخذ مجوزهای لازم، کتاب چاپ خواهد شد.

برای معرفی و فروش کتاب‌های خود از چه روش‌های بازاریابی استفاده می‌کنید؟

اداره انتشارات درفروش کتاب‌های منتشره خود از توزیع‌کنندگان فیزیکی کتاب مانند مراکز پخش کتابیران و دانش‌نگار برای بازاریابی در سطح کشور استفاده می‌کند و در بحث توزیع‌کنندگان الکترونیکی از سه موسسه فیدیبو، طاقچه و بوکت برای بازاریابی استفاده می‌شود. درواقع روش بازاریابی، واسطه‌ای است. البته گفتنی است سامانه کتاب دانشگاه شاهد دارای بخش فروشگاهی هم هست که بعضی از کتاب‌ها را از طریق آن و بدون واسطه به فروش می‌رسد.

به نظر جنابعالی بزرگ‌ترین چالش‌هایی که صنعت نشر با آن مواجه است چیست؟

ناشران با چالش‌های مالی مختلفی مانند افزایش هزینه‌های ویراستاری، صفحه‌آرایی، کاغذ، چاپ و توزیع دست‌وپنجه نرم می‌کنند. همچنین با نگاه به آینده، با رشد فناوری‌ها، سرقت ادبی و نقض حقوق مالکیت معنوی در این صنعت یک چالش جدی به شمار خواهد رفت.

چه فرصت‌های جدیدی در حوزه نشر وجود دارد که انتشارات شما می‌تواند از آن‌ها بهره‌برداری کند؟

فرصت فناوری‌هایی مانند فناوری چاپ مبتنی بر تقاضا (Print on Demand)، تولید محتوای چندرسانه‌ای (Multimedia) و تعاملی. در بخش فناوری چاپ مبتنی بر تقاضا در شُرف انعقاد قرارداد هستیم.

نقش نشر دیجیتال در انتشارات دانشگاه چیست؟ آیا در این حوزه هم فعالیت خواهید داشت؟

نقش نشر دیجیتال در کاهش عواملی مانند سرمایه‌گذاری بالای ناشران، فضای انبار و هزینه نگهداری، خواب سرمایه بلندمدت، هزینه‌های سربار بالا و غیره و همچنین در افزایش عواملی مانند شناسایی مذاق مخاطبان، رؤیت پذیری و تبلیغات مؤثر است. لذا از این منظر، انتشارات دانشگاه در جهت افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های گفته‌شده چند سالی است که از نشر دیجیتال در قالب قراردادهایی با مؤسسات فیدیبو، طاقچه و بوکت استفاده می‌کند.

چگونه از فناوری‌های جدید برای بهبود فرآیند نشر استفاده می‌کنید؟

با ظهور پدیده‌هایی مانند هوش مصنوعی، شاید بتوان از ظرفیت رشد آن در بهبود فرایندها و کاهش هزینه‌های قبل از چاپ مانند ویراستاری ادبی، صفحه‌آرایی، طراحی جلد، داوری، شناسایی سرقت ادبی استفاده کرد.

به نظرتان هوش مصنوعی چه تأثیری بر صنعت نشر خواهد داشت؟ آیا هوش مصنوعی می‌تواند در فرآیند خلق و انتشار کتاب‌ها نقش داشته باشد؟

هوش مصنوعی ظرفیت تغییرات چشمگیری در صنعت نشر دارد؛ به‌عنوان‌مثال، تولید محتوا، ویرایش و بهبود کیفیت، تحلیل داده‌ها، بهینه‌سازی انتشار و توزیع، تولید کتاب‌های صوتی و ترجمه. این ابزارها بر اساس داده‌های موجود متنی می‌توانند در تولید محتوا مانند نوشتن کتاب و مقالات کمک کنند. ابزارهای ویرایش مبتنی بر AI می‌توانند اشتباهات گرامری را شناسایی و پیشنهاد‌هایی برای بهبود ساختار جمله و انتخاب کلمات ارائه دهند. تحلیل بهتر بازار، کمک دیگر AI به ناشران است و الگوهای رفتار خوانندگان را می‌توانند شناسایی ‌کنند. این اطلاعات می‌تواند به تصمیم‌گیری برای نشر کتاب‌های جدید و استراتژی‌های بازاریابی کمک کند. فرآیندهای توزیع و انتشار با استفاده از هوش مصنوعی، می‌توانند بهینه‌تر شوند. تحلیل داده‌ها به ناشران این امکان را می‌دهد که دقیقاً بدانند کجا و چگونه کتاب‌های خود را معرفی کنند. با همه آنچه گفته شد، این به معنای جایگزینی کامل انسان باهوش مصنوعی نیست. خلاقیت، قضاوت انسانی و درک ظرایف زبان و فرهنگ هنوز هم ضروری هستند. به نظر می‌رسد تعامل و همکاری انسان و هوش مصنوعی بهترین راه برای بهره‌برداری از مزایای این فنّاوری در صنعت نشر باشد.

برای ارتقا و نمایه‌سازی نشریات دانشگاه در پایگاه‌های تخصصی و بین‌المللی چه برنامه‌هایی در دست دارید؟

به‌طور مختصر به چند برنامه اشاره می‌کنم. برنامه‌هایی از قبیل بهبود کیفیت نشریات ازنظر محتوایی مانند ویراستاری زبانی فارسی و انگلیسی مقالات و صفحه‌آرایی بهتر آن‌ها و ازنظر بصری مانند مناسب‌سازی وبگاه‌های کاربرپسندتر و جذاب. برنامه دیگر، تبلیغ و معرفی نشریات با استفاده از روش‌های موجود مانند به‌روزرسانی وبگاه نشریات، ایمیل مارکتینگ، استفاده از شبکه‌های اجتماعی است. به‌طورکلی، یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها، تلاش مستمر و مجدانه در رعایت الزامات و معیارهای استانداردسازی نشریات جهت ثبت در پایگاه‌های استنادی معتبر می‌باشد.

مهم‌ترین دستاورد شما در این حوزه چیست؟

به نظر بنده، تسریع و اصلاح بعضی از فرایندهای موجود و شناسایی برخی ضعف و قوت‌های حوزه کتاب و نشریات در این مدت کوتاه بوده است.